سفید بولان شاه فاضل یکی از اماکن تاریخی مقدس قرقیزستان در استان جلال‌آباد میان بخش‌های آلابوقا و آقسی در محل ادغام رودخانه پادیش‌آتا و چاناچ‌سای واقع است که نماد دو فرهنگ ترک و تازی است. در دوران گذشته این مکان به عنوان کانون گسترش اسلام در آسیای میانه معروف بوده است. بر اساس اعتقادات بعضی از دانشمندان، این مکان به عنوان نمونه توسعه‌یافتگی و پیشرفت دوره قراخانیان محسوب می‌شد که دین اسلام را به عنوان ایدئولوژی اصلی در آسیای مرکزی پذیرفته بودند. در آن دوره شهرهای قراخانیان از مراکز فرهنگی، هنری و معماری به شمار می‌رفتند.

آرامگاه سفید بولان شاه فاضل زیارتگاه مسلمانان است. این مکان تاریخی مقدس دارای آثار تاریخی عصر برنز، آرامگاهی مربوط به قرون یازدهم و دوازدهم میلادی و مناظر طبیعی جذاب مانند کوه آرچا مزار است.

بر اساس روایات، این کوه آخرین محلی است که اسکندر مقدونی به آن رسیده بود و از دست اقوام سکاهای تیزخود شکست خورد. کتیبه‌هایی بر روی سنگ خارا به زبان یونانی حاوی نوشته «اسکندر اسخاتا» به معنی «اسکندر آخر» موجود در این مکان تأییدگر این امر است.

در نزدیکی این کوه روستای سفید بولان با تاریخچه صدساله واقع است که در قرون میانه در کتیبه‌های تاریخی به نام اسبید بولان معروف بوده است. اسم این روستا که برای مردم قرقیز بیگانه به نظر می‌رسد، به ایامی بر می‌گردد که شاه جریر نوه حضرت محمد (ص) با لشکری انبوه به این منطقه آمده است تا اسلام را ترویج دهد.

در آن زمان آتش‌پرستان محلی در موقع اقامه نماز جمعه اعراب به آنان حمله کردند و سرهایشان را بریده، همه آنها را کشتند. در آن خونریزی حدود ۲۷۷۲ نفر مسلمان کشته شدند و جنازه آنها در مسجد مانده بود. ساکنان محلی را منع کرده بودند تا آنها را دفن کنند. از آن زمان این مسجد، مسجد قِرقین نامیده شد. ولی یک دختر به نام بولان، یکی از خدمتکاران اعراب، در جستجوی جنازه شاه جریر همه جنازه‌ها را جمع و بعد از غسل دفن کرد. از ترس و وحشت دختر سفید شد تا جایی که حتی پوستش سفید شده بود. ساکنان محلی از مهربانی و کارهای خوب دختر به او لقب «سفید» دادند و از آن زمان این مکان «سفید بولان» به معنی «بولان سفید» نامیده شد. مکانی که سرهای کشته‌شدگان دفن شده بود، «کله خانه» و مکانی که در ۳۰۰ متری آن اجساد آنها دفن شده بود، «قبرستان شهدا» نام دارد. بعد از مدتی پسر شاه جریر به قصد انتقام گرفتن به این مکان آمد و ساکنان محلی به اسلام گرویدند. برای یادبود این حادثه خونین آرامگاهی ساخته شده بود. بنابراین این محل تبدیل به زیارتگاهی شد که هر سال هزاران زائر از آسیای مرکزی به اینجا می‌آیند.

ورود به سفید بولان فقط برای زنان جایز است تا بتوانند در خلوت قرآن بخوانند و دعای خیر کنند. آرامگاه متشکل از دو اتاق است. کسانی که وارد اتاق می‌شوند، حس عجیبی به ایشان دست می‌دهد. آدم در این محل مشکلات و ناراحتی‌های خود را فراموش کرده با خودش تنها می‌ماند. در حیاط سنگ نماد باروری وجود دارد که به گفته اهالی روستا، این سنگ از دوره قبل از اسلام به جای مانده است. زنان به آن سنگ دست زده برای برکت، سلامتی و موفقیت دعا می‌کنند. همچنین کسانی که بچه‌دار نمی‌شوند نیز به زیارت این محل می‌آیند.

بنابر اعتقاد والِنتینا گوریاچینا، دانشمند و پروفسور دانشگاه اسلاویانی، در این آرامگاه محمود ابن ناصر فرمانروای فرغانه که به اسم شاه فاضل به معنی شاه عادل معروف بود، دفن شده است. در کتیبه‌های سنگ قبر نیز ثبت شده است که شاه فاضل به شهادت رسیده بود. این کتبیه‌ها به زبان‌های عربی و فارسی و اسامی بعضی از اشخاص به زبان ترکی نوشته شده است.

در دیوارهای این آرامگاه سوره‌های قرآن حک شده است. اِرکین بِگیم‌قولوف در کتاب خود به نام «میهن شهادت» نوشته است که این آرامگاه تنها اثر باقی مانده از دوره قراخانیان است.

آرامگاه شاه فاضل ساختار گنبدی شکل دارد که چهار ضلع آن به رو چهار طرف است. ارتفاع این آرامگاه ۱۵، ۵ متر و با حواشی بخش بیرونی آن ۱۵، ۷ متر می‌باشد.

کارهای تحقیقاتی این آرامگاه و کتیبه‌های آن در قرن نوزدهم میلادی از طرف دانشمندان روس مانند آروانیتاکی و واسیلِفسکی و در قرن بیستم بارتولد، بِرنشتام، بِتگِر، میاکونوف، ناستیچ، زاسیپکین، گوریاچِوا انجام شد که مستندات بر این گواه است که این اثر جایگاه تاریخی ویژه‌ای دارد.

سال ۱۹۹۹ میلادی سفید بولان شاه فاضل در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت و سال ۲۰۰۱ از آن فهرست خارج شده است.

https://24.kg/reportazhi/612_moe_palomnichestvo_v_safed-bulan_shah-fazl/